شمعک استخوانی چیست؟ + شیوه ساخت و استفاده

یکی از مشکلات اغلب مردم و به‌ویژه گویندگان، سخنوران یا سخنرانان دارند، ضعف‌های بیانی است؛ یعنی آن‌ها نمی‌توانند برخی کلمات را درست ادا کنند و برخی از حروف در برخی از کلمات، در دهانشان نمی‌چرخد یا با تغییر ادا می‌شود. دلیل این اتفاق ضعف در اندام گفتار ماست و برای رفع آن، باید اندام گفتار ما عضلانی شوند. یکی از راه‌ها در دوره‌های آموزش گویندگی و فن بیان یا حتی صداسازی برای عضلانی‌تر شدن اندام گفتار، استفاده از وسیله‌ای به نام شمعک استخوانی است. برای معرفی و شیوه‌ی استفاده از این ابزار بسیار مهم و آگاهی از کاربرد شمعک در فن بیان، با من علی حاجی پور از آکادمی گویندگان همراه شوید.

یک راه‌حل عالی: استفاده از شمعک استخوانی

اگر تابه‌حال با مسائل بیان، فن بیان و صداسازی آشنا نباشید، احتمالاً با شنیدن نام شمعک، به یاد شمعک پکیج، آبگرمکن، بخاری یا حتی شمع ماشین بیفتید! اما شمعک فن بیان، با بقیه‌ی این شمعک‌ها فرق می‌کند. پس بیایید به این پرسش پاسخ دهیم که «شمعک در فن بیان چیست؟»

«برای افزایش توانایی بیانی، نیاز به ساخت یک وسیله‌ی ساده دارید. نام کامل این وسیله شمعک استخوانی با bone prop است. ازآنجاکه در قدیم از استخوان‌های پاچه گوسفند برای این کار استفاده می‌‎کردند، به آن استخوانی می‌گویند؛ اما اکنون این کلمه حذف شده و به همان شمعک بسنده می‌شود. این وسیله باید بین یک تا یک‌ونیم سانتی‌متر ارتفاع، نیم سانتی‌متر عرض و یک تا دو سانتی‌متر طول داشته باشد تا خیلی بلند، چاق و ضخیم نباشد.»

«شمعک استخوانی باید دو شیار برای جاگیری نوک دندان‌های پیشین تعبیه شده باشد. نباید کلفت و پهن باشد چون برای حرکت لب و زبان مزاحمت ایجاد می‌کند.»

ساخت شمعک استخوانی

شمعک، چون یک وسیله‌ی تخصصی است، شاید به نظرتان پیچیده به نظر برسد. برخی از افراد تا اسم شمعک استخوانی را می‌شنوند سریعاً گوگل می‌کنند: خرید شمعک استخوانی! درصورتی‌که این وسیله چیز عجیب‌وغریبی نیست که نتوانید خودتان آن را درست کنید. احتمالاً الان خواهید پرسید که چگونه شمعک استخوانی درست کنیم. پس به‌جای خرید آن، بیایید تا ساخت شمعک استخوانی برای تقویت فن بیان و تمرین سخنوری را به شما آموزش دهم.

همان‌طور که گفتم، هدف اصلی استفاده از شمعک استخوانی، فاصله دادن بین دندان‌هاست تا بتوان با آن به هدف‌های تمرینی مدنظرمان برسیم. پس هر چیزی که بتواند فاصله‌ی بین دندان‌های ما را ایجاد کند، بدون آن‌که در داخل دهان ما و بین زبان و سقف دهان قرار بگیرد، کار ما را راه می‌اندازد.

برای ساخت شمعک استخوانی می‌توانید از هر چیزی استفاده کنید. شمعک استخوانی را می‌توانید با چوب‌پنبه، دسته مسواک، چوب، لوله خودکار، چوب بستنی و … بسازید.

اما بهترین گزینه، شمعک استخوانی با هسته خرما است. برخی اصلاً این تمرین را با نام تمرین هسته خرما می‌شناسند!

برای ساخت آن هم کافیست یک هسته‌ی خرما را چندساعتی در آب قرار دهید تا خیس بخورد. سپس دو سر آن را با کاتر مانند شکل زیر درآورید:

سازوکار استفاده از شمعک استخوانی

هدف اصلی شمعک استخوانی، ایجاد یک فاصله بین دو ردیف دندان‌هاست. این فاصله باعث می‌شود تا برخی از اندام‌های گفتار حرکت اغراق‌شده و بیش از حالت معمولی داشته باشند. برای مثال برای ادای حرف «ب» لب‌ها باید بیشتر از حد معمول به هم نزدیک شوند یا در حرف «ل» زبان باید حرکت بیشتری به سمت بالا برای برخورد با سقف دهان داشته باشد.

این تمرین برای تقویت هم‌خوان‌ها و واکه‌ها نیز بسیار کاربردی است.

تمرین خودکار

تمرین خودکار، تمرینی است که توسط برخی از مدرسان فن بیان عمومی توصیه می‌شود؛ به این شکل که به شما خودکاری را مستقیماً داخل دهانتان می‌گذارید و با دندان‌ها آن را می‌گیرید؛ به‌نحوی‌که خودکار به سمت حلق شما نشانه برود. مراقب باشید خودکار را بیش‌ازاندازه داخل دهانتان نبرید که موجب آسیب بشود. لطفاً خودکارتان را قبل از استفاده هم بشویید!

شیوه‌ی انجام این تمرین هم عیناً مانند تمرین شمعک است. این تمرین، در نبود شمعک یک تمرین کارراه‌بنداز اما ناقص است.

در بالا گفتیم، هدف از شمعک ایجاد فاصله بین برخی اندام گفتار است تا با کش آمدن بیش‌ازحد معمول آن‌ها، عضلانی و تقویت شوند.

آیا با تمرین خودکار به نتیجه‌ مورد انتظار می‌رسیم؟

اول این‌که خودکار فاصله‌ای به‌اندازه‌ی شمعک بین دندان‌‎ها اینجا نمی‌کند پس کشش درستی اتفاق نمی‌افتد. دوم این‌که بخشی از خودکار که وارد دهان شده مانع حرکت درست زبان می‌شود.

همین دو عامل استفاده از خودکار، عملاً این تمرین را به یک تمرین ناکارآمد تبدیل می‌کند.

پس تمرین خودکار، یک تمرین کم‌ارزش است. به‌جای آن، تمرین شمعک را با همین دستور توصیه می‌کنیم.

مراقب آسیب‌های این وسیله باشید!

استفاده ممتد از شمعک می‌تواند به مینای دندان شما آسیب بزند؛ پس زمان تمرینتان را به چند قسمت یک تا سه‌دقیقه‌ای تقسیم کنید. نیازی به فشار زیاد حین استفاده از شمعک نیست. همین‌که مابین دندانتان قرار بگیرد و فاصله ایجاد کند و نیفتد کفایت می‌کند. مراقب باشید شمعک درون گلویتان نپرد و خدای‌نکرده باعث اتفاق ناگواری نشود. پس موقع استفاده از شمعک سرتان را هرگز به سمت عقب نبرید.

شیوه اول تمرین شمعک استخوانی

تمرین گویندگی شمعک فن بیان را به این شکل انجام می‌دهیم:

«روش استفاده از آن بسیار ساده است؛ مانند تصویر آن را بین دندان‌های پیشین خود قرار داده و متنی را که از پیش تهیه کرده‌اید، بلند بلند بخوانید. در این حالت روند گفتار عادی مخدوش می‌شود. در این حالت برای حرف زدنتان مجبورید در انجام حرکات اندام گفتار و به‌ویژه زبان، اغراق کنید. همین اغراق سبب می‌شود اندام گفتار فعالیت بیشتری از خود نشان دهند. درنتیجه به استحکام گفتار افزوده می‌شود.

در استفاده از این وسیله یک نکته‌ی ظریف و مهم وجود دارد. شمعک این خطر را دارد که ماهیت تولید حروف «س، ش، ژ، ز، ج و چ» را تشدید کند. همچنین شمعک اجازه تولید دو حرف «ف، و» را نمی‌دهد. به همین دلیل توصیه شد متنی را که از پیش تهیه کرده‌اید بخوانید. متن زیر یک نمونه کوتاه است:

«با بابا مامانم به کرمان آمدیم تا بم را ببینیم. راننده در راه بم، راه را گم کرد. در بیابان تنها ماندیم. مامان در اتومبیل خوابید. بابا با راننده در بیابان دنبال راه بم بود. من در بیابان که پر ریگ بود بی‌کار بودم. لای ریگ‌های بیابان یک لاله روییده بود. قارقار کلاغی مامانم را بیدار کرد. کلاغ پرید. من لاله را بو کردم. لاله بوی ریگ می‌داد…»

همان‌طور که می‌بینید قرار نیست این‌گونه متن‌ها درگیر مسائل ادبی باشند. می‌توانید مجموعه کلماتی را ردیف کنید که محیط مناسب تمرین را در اختیار شما قرار دهد: «بابا، پامنار، ندامت، کنگره، قوری و ….» اما سعی کنید تمام حروف مجاز برای این تمرین در متن وجود داشته باشد. استفاده از متن یا کلمات، این مزیت را دارد که جدای خودتان، دیگران هم با دقت بالاتری به کلمات توجه خواند کرد.

حروف مجاز هم تمام حروف به‌جز حروف «ف، و، س، ش، ژ، ز، ج و چ» هستند.

شیوه دوم تمرین

در تمرینی دیگر می‌توانید حروف را به‌نوبت با واکه‌ها ترکیب کنید:

با، بَ، بِ، بی، بُ، بو

پا، پَ، پِ، پی، پُ، پو

کا، کَ، کِ، کی، کُ، کو

و…

تمرین با این ترکیبات در ابتدای کار، این خطر را دارد که حساسیت شما و دیگران را نسبت به تولید درست کلمات (بدون فش‌فش) کاهش دهد؛ چراکه قرار نیست این وسیله را در دهان بگذارید و فش‌فش کنید.»

شیوه سوم: تمرین «بِ و با» با شمعک استخوانی

تمرین خلاقانه‌ای با شمعک وجود دارد. نام تمرین را تمرین «بِ و با» گذاشته‌ایم. شیوه‌ی انجام این تمرین هم به این شکل است.

ساختار و قالبی وجود دارد که شما با قرار دادن حروف مختلف در این ساختار، تمرین می‌کنید. یادتان باشد فقط از حروف مجاز استفاده کنید.

برای مثال، برای حرف «ب» ساختار به این شکل است:

بِ و با بِن و بُما، بُبُلی مِن اَل مُبُلی بُما

و برای حرف «ر» به این شکل است:

رِ و را رِن و رُما، رُرُلی مِن ال مُرُلی رُما

(اگر دنبال تمرین بیان حرف ر هستید، این تمرین را خوب انجام دهید.)

شمعک را در دهانتان بگذارید و برای تمام حروف مجاز این متن را تمرین کنید.

حتماً باید تمام حروف را کامل و با اغراق ادا کنید؛ یعنی دهانتان باید کامل باز و بسته شود. اگر این کار را نکنید این تمرین چندان کارآمد نخواهد بود.

منابع

کتاب جادوی گفتار، آرش آبسالان، ص 226

لطفاً درست حرف بزن، هومن خیاط، ص 5

پی‌نوشت: بخش‌هایی که در «…» آمده است، مستقیماً از منابع نقل شده‌اند.